Duża Synagoga w Łęcznej

---

Historia

Budowa synagogi w Łęcznej rozpoczęła się w 1648 roku, co miało miejsce za zgodą ówczesnego biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego oraz właścicielki miasta, Katarzyny z Firlejów Noskowskiej. Uroczystość zakończenia budowy miała miejsce w 1655 roku. Niestety, w 1846 roku synagoga została strawiona przez pożar. Po tym tragiczno wypadku budynek został gruntownie wyremontowany, a prawdopodobnie także rozbudowany, dodając m.in. babiniec oraz sień. Kolejny pożar, który miał miejsce w 1881 roku, zniszczył ponownie synagogę. Po odbudowie obiekt służył aż do 1939 roku.

Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę, przekształcając ją w magazyn. Po wojnie budynek przez wiele lat stał opuszczony, a proces jego degeneration trwał. Mieszkańcy okolicy wynieśli wiele elementów wyposażenia z synagogi, a podłoga została rozebrana, zniszczono też drzwi oraz okna. W 1952 roku władze miejskie, wspólnie z Kongregacją Wyznania Mojżeszowego w Lublinie, podjęły decyzję o rozbiórce synagogi, jednak z braku funduszy plan ten zaniechano.

W 1953 roku rozpoczęto remont budynku, który trwał do 1964 roku. W trakcie prac wprowadzono istotne zmiany – drewniany strop głównej sali modlitewnej zastąpiono stropem kasetonowym z żelbetonu, a bimę oraz Aron ha-kodesz poddano renowacji. W tym czasie rozebrano również zniszczoną dobudówkę, mieszczącą sień i babiniec, w jej miejsce postawiono nowy dwukondygnacyjny budynek. Po zakończeniu prac remontowych, w 1966 roku, synagoga została przeznaczona na siedzibę Muzeum Lubelskiego Zagłębia Węglowego, a do 2014 roku mieściło się w niej Muzeum Judaistyczne.

W latach 1991–1992 dach został poddany remontowi, a jego pokrycie wymieniono. Dodatkowo, w 1993 roku kolumny bimy przeszły renowację, a w 1994 roku odsłonięto i zakonserwowano polichromie znajdujące się na bimie oraz Aron ha-kodesz. Ponadto, w 1996 roku zrekonstruowano podium przy arce. W latach 1966-2014 budynek synagogi służył jako siedziba Muzeum Regionalnego, które dysponowało bogatymi zbiorami judaików. W głównej sali modlitewnej zorganizowano stałą ekspozycję unikatowych judaików, w tym sprzętu liturgicznego, lichtarzy, chanukij, naczyń na etrog i seder, a także przedmiotów codziennego użytku. W zbiorach znajdował się także niezwykły kobiecy strój żydowski z Ostrowca Świętokrzyskiego.

Na ścianie synagogi umieszczono tablicę pamiątkową z czarnego marmuru, która upamiętnia 1046 Żydów, zamordowanych przez hitlerowców w latach 1940–1942 na skarpie obok synagogi. W pobliżu budynku znajduje się również niewielkie lapidarium, w którym eksponowane są macewy zdobione inskrypcjami w języku hebrajskim. Obecnie synagoga jest własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Architektura

Murowany obiekt w Łęcznej, wzniesiony w stylu renesansowym, charakteryzuje się solidną konstrukcją, wykorzystującą kamień wapienny oraz częściowo cegłę. Jego plan prostokątny obejmuje wymiary 9,4 na 15,8 metra. W wyniku licznych przebudów, zewnętrzne elementy budowli zyskały cechy barokowe, co nadaje jej wyjątkowego charakteru.

Mury synagogi osiągają grubość do 2,4 metra i są dodatkowo wspierane przyporami umieszczonymi w narożach izdjęć. Te przypory miały na celu wzmocnienie ścian wzniesionych z chłonnego wapienia oraz zapobieżenie ich osuwaniu na pochyłym terenie, na którym usytuowana jest bożnica. Elewacje południowa i północna są trójosiowe, podczas gdy elewacja wschodnia posiada dwa osie oznaczone otworami okiennymi.

Wnętrze budowli charakteryzuje się głębokimi wnękami arkadowymi, w których umiejscowione są półkoliście sklepione okna. Całość przykrywa czterospadowy dach, pokryty gontem, którego obecny kształt został nadany w wyniku remontu w latach 50. XX wieku. Jest on wzorowany na analogicznych konstrukcjach, które powstały w XVIII wieku. Na podstawie pomiarów z okresu powojennego można przypuszczać, że synagoga posiadała pierwotnie niski naczółkowy dach dwuspadowy, który mógł być związany z drewnianym stropem głównej sali.

Wewnątrz budowli, w centralnym punkcie głównej sali modlitewnej, między drzwiami wejściowymi a schodami do aron ha-kodesz, znajduje się dwukondygnacyjna bima. Jest ona bogato zdobiona późnorenesansowymi sztukateriami oraz polichromiami, a jej wymiary to 4,0 na 4,0 metra. Owa bima opiera się na czterech niskich kolumnach, wzorowanych na stylu toskańskim, które wspierają strop sali. Kolumny stoją na wysokich, czworobocznych cokołach, co sugeruje, że mogły one niegdyś stanowić rogi podwyższonego podium.

Kolumny są połączone arkadami, a wnętrze bimy zwieńczające jest kopułką. Warto zauważyć, że synagoga początkowo nie miała sklepienia; strop, umieszczony na wysokości 8,8 metrów, wykonany był z drewna, jednak w trakcie powojennych remontów, został on zastąpiony żelbetowym stropem kasetonowym.

Na wschodniej ścianie, w głębokiej wnęce, zachował się rzeźbiony aron ha-kodesz, który jest dwukondygnacyjny i dwukolumnowy, a jego stiukowa dekoracja pochodzi z połowy XVII wieku. Styl wykonania jest typowy dla późnego renesansu. Do arona prowadzą cztery stopnie. Ponadto na płycinie nad gzymsem widnieje hebrajska inskrypcja, która brzmi: „Da lifnej mi ata omed – lifnej Melech Melchej ha-Mlachim; ha-Kadosz baruch Hu”, co tłumaczy się jako „Wiedz przed kim stoisz – przed Królem Królów nad Królami; Święty, błogosławiony On”. Tekst ten wywodzi się z Talmudu i obecnie jest zasłonięty bogato haftowanym parochetem.

Ściany głównej sali obecnie pomalowane są na biało, lecz pierwotnie były pokryte polichromiami. W obiekcie znajduje się również specjalna umywalnia do rytualnego oczyszczania rąk. Na zachodniej ścianie dostrzec można sześć małych okien, częściowo przymurowanych, zakończonych odcinkowym łukiem. Pozwalały one kobietom obserwować przebieg nabożeństwa z babińca.

Remonty z lat 50. XX wieku przyniosły zmiany także w postaci rozbiórki i odbudowy dawnej dobudówki, w której mieściły się pierwotnie babiniec i sień. Nowa forma dobudówki nie posiada wartości zabytkowej.

---

Oceń: Duża Synagoga w Łęcznej

---